طلوع فجر
طلوع فجر، صبح صادق یا فجر صادق، دقایقی پس از پایان شب است که نوری سفید در افق پراکنده می‌شود. طلوع فجر، ابتدای وقت نماز صبح و بافضیلت‌ترین وقت ادای آن است. در هنگام بامداد، دو هاله نور در آسمان مشرق دیده می‌شود که یکی فجر کاذب و دیگری فجر صادق نامیده می‌شود. فجر کاذب نوری است که به درازا در آسمان پدید می‌آید و به جای پهن شدن بر روی افق، به صورت عمودی به سمت بالا انعکاس می‌یابد. فجر صادق که دقایقی بعد از آن روی می‌دهد، در آسمان پهن می‌شود.
در قرآن از فجر صادق با تعبیر خیط الابیض یاد شده که به واسطه آن خوردن و نوشیدن در روزه، حرام شده و آغاز وجوب نماز صبح است. به فاصله زمانی بین طلوع فجر صادق و طلوع خورشید، بین الطلوعین گفته می‌شود.
تعریف
معنای اصلی واژه فجر، شکافته شدن همراه با آشکار شدن چیزی است و از نمونه‌های آن شکافته شدن تاریکی و طلوع روشنایی و نیز شکافته شدن کوه و جوشیدن آب است. این واژه به معنای سپیده‌دم و سپیدی صبح به کار می‌رود. دو نوع فجر داریم: فجر صادق و فجر کاذب.
فجر کاذب
فجر (صبح) کاذب یا نور منطقة‌البروجی، لحظه‌ای است که شب به پایان رسیده و برای اولین بار بعد از پایان شب، نور سفیدی در افق (در سمت مشرق) پیدا می‌شود و این سفیدی به شکل عمودی از نور است. در این لحظه، اگرچه شب به پایان رسیده، ولی هنوز وقت نماز صبح نرسیده است.
علت این پدیده انعکاس ضعیفی از نور خورشید در اثر غبارهای موجود در جوّ است که به صورت مخروط نورانی کم فروغی در امتداد منطقة البروج به هنگام طلوع خورشید مشاهده می‌شود. روشنایی آن به قدری کم است که فقط از نواحی بسیار تاریک می‌توان آن را تشخیص داد و در شهرهای بزرگی مانند تهران، دیدن آنها عملا غیرممکن است. این پدیده در مناطق استوایی به خوبی قابل رﺆیت است. این نور هنگام غروب خورشید نیز دیده می‌شود.
فجر صادق
فجر صادق که دقایقی پس از فجر کاذب رخ می‌دهد، زمانی است که نور سفید افق پراکنده شود. این لحظه، آغاز فجر صادق و اول وقت نماز صبح بوده و به تدریج که درخشندگی فجر صادق بیشتر شود ستاره‌ها نیز ناپدید می‌شوند. با طلوع نخستین پرتو لبه بالای خورشید، وقت نماز صبح پایان می‌یابد.
به فجر صادق، فجر ثانی، مُعتَرض و مُستَطیر نیز گفته می‌شود.
تفاوتهای فجر صادق و فجر کاذب
بین دو فجر تفاوت‌هایی وجود دارد:
- فجر کاذب از سطح افق فاصله دارد، در حالی که فجر صادق به افق متصل است.
- فجر کاذب عمودی است، اما فجر صادق افقی است.
- فجر کاذب هنگام اولین لحظه طلوع درخشان است، ولی به مرور از بین می‌رود، در حالی که فجر صادق با نور کم طلوع می‌کند و با گذشت زمان پرنورتر می‌شود.
تعیین زمان فجر صادق امری حسی است که فقط می‌توان با انجام مشاهدات متعدد به زمان واقعی آن نزدیک شد.
طلوع فجر در شبهای مهتابی (لَیالی مُقمَرِه)
شبهای مهتابی یا لیالی مقمره شبهایی هستند که قرص ماه تقریبا کامل و نور آن به هنگام طلوع فجر بر نور طلوع غلبه دارد (تقریباً بین ۱۲ تا ۱۹ هر ماه). به دلیل روشنایی افق، نور گسترده فجر با تأخیر و پس از حدود ۲۰ دقیقه که دیگر نور ماه، مانع نور سپیده فجر نیست، نمایان می‌شود.
به فتوای امام خمینی و سید احمد خوانساری در این شبها برای نماز صبح باید صبر کرد تا گسترش نور فجر در افق قابل مشاهده باشد. بیشتر مراجع تقلید چنین فتوایی ندارند.
خیط الابیض
قرآن در آیه ۱۸۷ بقره هنگام بیان احکام روزه، زمان دست کشیدن از خوردن و آشامیدن در صبح را با عبارت آشکار شدن خیط الابیض بیان می‌کند (وَ کلُوا وَاشْرَ‌بُوا حَتَّیٰ یتَبَینَ لَکمُ الْخَیطُ الْأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ: و بخورید و بیاشامید تا رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب] بر شما نمودار شود) و منظور از آن مطابق روایت علی بن مهزیار اهوازی از امام جواد(ع) همان طلوع فجر صادق است.
بین الطلوعین
به فاصله میان طلوع فجر و طلوع خورشید، «بین الطلوعین» می‌گویند که یکی از مهم‌ترین و با فضیلت‌ترین لحظه‌های شبانه‌روز است. روایت‌های فراوانی در این زمینه و ارزش فراوان بیدار ماندن و عبادت در آن از ائمه اطهار (ع) وارد شده است.
احکام شرعی طلوع فجر
احکام طلوع فجر در بابهای طهارت، نماز، روزه، حج، تجارت و نکاح بیان شده است. برخی از این احکام عبارتند از:
- بنابر قول مشهور، از نظر شرعی با دمیدن فجر صادق، شب پایان می‌یابد و روز آغاز می‌گردد؛ چنان که طلوع فجر صادق، پایان وقت نماز شب، آغاز وقت نماز صبح و امساک از مُفطرات در روزه است.
- وقت غسل جمعه از طلوع فجر روز جمعه است. در صورت وجوب تعیینی نماز جمعه، سفر کردن پس از طلوع فجر مکروه و پس از زوال خورشید (ظهر) حرام است.
- وقت نافله صبح پس از اتمام نماز شب است؛ لیکن تأخیر آن تا فجر اوّل (فجر کاذب) مستحب است.
- بنابر قول مشهور، باقی ماندن بر جنابت تا طلوع فجر از روی عمد، در ماه رمضان، حرام و موجب بطلان روزه و وجوب قضا و کفّاره است.
- وقوف اختیاری مشعر الحرام برای حجگزار، بین طلوع فجر تا طلوع آفتاب است.
- خوابیدن، آمیزش کردن و اشتغال به کسب و کار پس از طلوع فجر تا طلوع آفتاب مکروه است.
پانویس
- ↑ فرهنگ فارسی عمید.
- ↑
- ↑ نور منطقه‌البروجی در راستای دایره‌البروج (مسیر ظاهری حرکت خورشید در آسمان) توزیع می‌شود و به همین دلیل، نور منطقه‌البروجی نام گرفته است. این پدیده در فاصله زمانی بسیار کمی نسبت به سپیده روی می‌دهد و به همین دلیل، در گذشته آن را با فجر (سپیده) اشتباه می‌گرفتند؛ از این‌رو به آن، فجر کاذب می‌گفتند تا با فجر صادق که معیار اذان صبح است، اشتباه گرفته نشود. سپیده، پدیده‌ای است که در اثر شکست نور در جو زمین ایجاد می‌شود
- ↑
- ↑
- ↑ نهایة التقریر، ج ۱، ص۱۵۲
- ↑ زمان خاصی برای این شبها بیان نشده و تشخیص آن به خود مردم واگذار شده است
- ↑ الرسائل العشرة (امام خمینی) ص۱۹۹
- ↑ مجله فقه اهل بیت، شماره ۱۸، ص ۲۴۴
- ↑ علی بن مهزیار می‌گوید ابوالحسن بن الحسین برای امام جواد(ع) نامه‌ای نوشت و با من همراه کرد. در آن نامه نوشت: فدایت شوم دوستان شما در نماز فجر اختلاف کرده‌اند برخی به هنگام طلوع فجر اول که عمود در آسمان است نماز می‌خوانند و برخی آن زمانی که فجر در پایین افق پهن شود و آشکار گردد و من نمی‌دانم کدامین وقت بهتر است تا در آن زمان نماز بخوانم حال اگر صلاح می‌دانید که زمان افضل را به من یاد دهید و آنرا برایم مشخص کنید، انجام دهید انشاءالله و نیز اینکه با ماه چه کنم با این که فجر یا حضور ماه آشکار نمی‌گردد تا آن زمان که فجر سرخ شود و روشن گردد و چه کنم با ابر و اندازه آن در سفر و حضر چیست؟ امام علیه‌السلام در جواب به خط خویش نوشت و من آن را خواندم امام نوشت: خداوند تو را رحمت کند فجر همان رشته سفید پهن شده است رشته (افق) و فجر آن سفید عمودی نیست. بنابراین در سفر و حضر تا آن را تشخیص ندادی نماز مخوان چرا که خداوند خلق خویش را از این جهت در شبهه و ابهام قرار نداده است. خداوند فرموده است: بخورید و بیاشامید تا رشته سفید فجر از رشته سیاه (شب) آشکار شود. بنابراین خیط ابیض همان نور گسترده و افقی است که به واسطه آن خوردن و نوشیدن در روزه حرام می‌شود و این همان است که نماز را واجب می‌سازد.
- ↑ امام جواد(ع) فرمود: ذكر خدا (و سوال از فضلش) بعد از طلوع فجر، تاثیرش بیش از دویدن در پی طلب رزق است. تفسیر عیاشی: ج ۱، ص۲۴۰، ح ۱۱۹
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای۶
- ↑ طوسی، محمد، ج۱، ص۵۱۲، مصباح المتهجد، به کوشش علی‌اصغر مروارید، بیروت، ۱۴۱۱ق.
- ↑ کفعمی، ابراهیم، ج۱، ص۹۴، المصباح، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- ↑ فهری، محمد، ج۱، ص۲۲۹-۲۳۳، الدعاءالمآثور و آدابه، به کوشش محمد رضوان دایه، بیروت، دارالفکر المعاصر.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، ج۱۰۲، ص۲۹۷، بحارالانوار، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه.
- ↑ قمی، عباس، ج۱، ص۳۱-۳۸، الباقات و الصالحات فی الادعیه و الصلوات المندوباب، همراه، مفاتیح الجنان، تهران، ۱۳۴۰ش.
- ↑ بحار الانوار ج۸۳، ص ۷۴-۷۵؛ الحدائق الناضرة ج۶، ص۵۴و۵۵؛ جواهر الکلام، ج۷، ص۲۱۹-۲۲۰.
- ↑ جواهر الکلام، ج۷، ص۲۱۰-۲۱۱.
- ↑ جواهر الکلام، ج۷، ص۹۶
- ↑ جواهر الکلام ج۱۶، ص۳۸۴
- ↑ جواهر الکلام ج۵، ص۷
- ↑ البیان، ص۱۰۹.
- ↑ جواهر الکلام، ج۱۶، ص۲۳۶.
- ↑ الروضة البهیة، ج۲، ص۲۷۵-۲۷۷؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۸۵.
- ↑ وسائل الشیعة، ج۶، ص۴۹۶.
- ↑ جواهر الکلام، ج۲۹، ص۵۶.
- ↑ جواهر الکلام ج۲۲، ص۴۵۶
منابع
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، موسوعة الخوئی، مؤسسة الخویی الاسلامیة.
- شهید اول، البیان، بنیاد فرهنگی امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۱۲ق.
- شهید ثانی، الروضة البهیة، مکتبة الداوری، قم.
- شیخ طوسی، النهایة، دارالکتاب العربی، بیروت.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دارالکتب اسلامیة، تهران.
- موحدی لنکرانی، محمد، نهایة التقریر، انتشارات فقه، قم، ۱۴۳۰ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، دار احیاء التراث، بیروت.
پیوند به بیرون